گیاه تخم شربتی چیست؟
تخم شربتی، که با نام علمی (Ocimum basilicum) شناخته میشود، گیاهی از خانواده نعناییان است و از دانههای آن در طب سنتی و تهیه نوشیدنیهای خنک استفاده میشود. این گیاه بهویژه در مناطق گرمسیری و نیمهگرمسیری رشد میکند و قرنها است که به عنوان یک ماده خوراکی و دارویی در فرهنگهای مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. تخم شربتی در بسیاری از کشورها به نامهای مختلفی شناخته میشود و به دلیل ویژگیهای سلامتیمحور و خنککنندگی که دارد، محبوبیت زیادی در مناطق گرم بهخصوص در فصل تابستان پیدا کرده است.
دانههای تخم شربتی، که به شکل بیضی کوچک و سیاه هستند، وقتی در آب قرار میگیرند، لایه ژلهای شفافی را در اطراف خود ایجاد میکنند که آن را برای استفاده در نوشیدنیها مناسب میکند. این دانهها دارای فواید متعددی برای سلامتی هستند، از جمله خاصیت کاهش حرارت بدن، تقویت دستگاه گوارش و کمک به هضم غذا. همچنین، تخم شربتی به عنوان منبعی غنی از فیبر، پروتئین، ویتامینها و مواد معدنی شناخته میشود که مصرف آن میتواند به بهبود سلامت عمومی بدن کمک کند.
در حوزه گیاهشناسی، تخم شربتی گیاهی یکساله است که ارتفاع آن تا 60 سانتیمتر میرسد و برگهای آن به رنگ سبز روشن و با عطر خوش نعنایی است. این گیاه در شرایط آب و هوایی گرم و مرطوب بهترین رشد را دارد و در برابر سرما حساس است. از این رو، در مناطقی با زمستانهای سرد، معمولاً بهصورت گیاهان یکساله کشت میشود. تخم شربتی در زمان گلدهی گلهای کوچک سفید یا بنفش تولید میکند که به زیبایی این گیاه در طبیعت میافزاید. این گیاه نه تنها در طب سنتی مورد توجه است، بلکه در آشپزی و صنایع غذایی نیز کاربردهای فراوانی دارد و در بسیاری از کشورها برای تهیه نوشیدنیها و دسرهای خنک از آن استفاده میشود
مشخصات ظاهری گیاه تخم شربتی
گیاه تخم شربتی با نام علمی Ocimum basilicum از خانواده نعنائیان (Lamiaceae) است و در مناطق گرمسیری و نیمهگرمسیری رشد میکند. تخم شربتی یکی از گونههای معروف ریحان است که بهدلیل دانههای کوچک و سیاهرنگ خود شناخته شده و در تهیه نوشیدنیها و داروهای گیاهی بهکار میرود.
گیاه تخم شربتی یک گیاه علفی و یکساله است که ارتفاع آن بهطور معمول بین 40 تا 60 سانتیمتر میرسد. ساقههای آن به رنگ سبز روشن تا تیره بوده و منشعب است. برگهای گیاه تخم شربتی بیضیشکل و نوکتیز هستند که طول آنها بین 2 تا 5 سانتیمتر متغیر است. حاشیه برگها دندانهدار و سطح آنها صاف یا کمی کرکدار است. گلهای این گیاه در انتهای ساقهها بهصورت خوشهای ظاهر میشوند و به رنگ سفید، بنفش کمرنگ یا صورتی هستند. گلدهی تخم شربتی معمولاً در فصل تابستان رخ میدهد و بذرهای کوچک آن پس از گلدهی تولید میشوند. این بذرها کوچک، بیضوی و سیاهرنگ هستند که در اندازهای حدود 1 تا 2 میلیمتر قرار دارند.
دانههای تخم شربتی پس از قرار گرفتن در آب، لایهای ژلاتینی به دور خود تشکیل میدهند که به همین دلیل در تهیه نوشیدنیهای خنک و پرخاصیت بهویژه در فصول گرم سال استفاده میشوند. این لایه ژلاتینی بهسرعت آب را جذب کرده و باعث افزایش حجم دانهها میشود. گیاه تخم شربتی بهدلیل نیاز به آفتاب و خاک مرطوب، بیشتر در مناطق گرمسیری و نیمهگرمسیری رشد میکند و در بسیاری از کشورهای آسیایی و مدیترانهای کشت میشود.
خواص گیاه تخم شربتی
تخم شربتی، با خواص گسترده و متنوع خود، یک گیاه مفید در طب سنتی و تغذیه است. از خواص گوارشی و ضدالتهابی آن گرفته تا ویژگیهای آنتیاکسیدانی، ضدباکتری، و ضدقارچی، این گیاه میتواند به بهبود سلامت عمومی و مدیریت بیماریها کمک کند. مصرف منظم تخم شربتی در قالب دمنوش یا بهعنوان افزودنی به غذاها، میتواند تأثیرات مثبت زیادی بر روی سلامت بدن داشته باشد. در ادامه به بررسی دقیق خواص گیاه تخم شربتی میپردازیم.
خواص گوارشی: تخم شربتی بهدلیل خاصیت مرطوبکنندگی و ملین خود، برای بهبود عملکرد دستگاه گوارش بسیار مفید است. دانههای تخم شربتی با جذب آب و تشکیل ژل، بهطور طبیعی به کاهش یبوست کمک کرده و حرکات روده را تسهیل میکنند. مصرف تخم شربتی در دمنوشها و نوشیدنیها میتواند به تسکین مشکلات گوارشی مانند سوء هاضمه، نفخ و درد معده کمک کند. این خاصیت ملین، بهویژه در فصلهای گرم، میتواند به تنظیم عملکرد روده و جلوگیری از مشکلات ناشی از کمبود آب بدن کمک کند.
خواص ضدالتهابی: تخم شربتی دارای ترکیبات ضدالتهابی است که میتواند به کاهش التهابها در بدن کمک کند. ترکیبات فنولی و آنتیاکسیدانی موجود در تخم شربتی بهویژه در کاهش التهابهای پوستی و مفصلی مؤثر هستند. این خاصیت بهطور خاص در مدیریت بیماریهای التهابی مزمن مانند آرتریت و روماتیسم مفید است. استفاده از دمنوش تخم شربتی یا افزودن آن به رژیم غذایی میتواند به کاهش علائم التهاب و بهبود وضعیت عمومی سلامت کمک کند.
کنترل قند خون: مطالعات نشان دادهاند که تخم شربتی میتواند در کنترل قند خون مؤثر باشد. ترکیبات فعال موجود در تخم شربتی به بهبود حساسیت به انسولین کمک کرده و میتوانند به کاهش سطح قند خون در افراد مبتلا به دیابت نوع 2 کمک کنند. این خاصیت باعث میشود که تخم شربتی بهعنوان یک مکمل طبیعی مفید برای مدیریت قند خون و بهبود عملکرد متابولیک بدن در نظر گرفته شود.
خواص آنتیاکسیدانی: تخم شربتی سرشار از آنتیاکسیدانها است که به محافظت از بدن در برابر آسیبهای ناشی از رادیکالهای آزاد کمک میکند. آنتیاکسیدانهای موجود در تخم شربتی مانند فلاونوئیدها و تاننها میتوانند به کند کردن روند پیری سلولها و پیشگیری از بیماریهای مرتبط با استرس اکسیداتیو، مانند بیماریهای قلبی و سرطان، کمک کنند. مصرف منظم تخم شربتی بهویژه بهصورت دمنوش یا اضافه کردن آن به غذاها میتواند به تقویت سیستم ایمنی و بهبود سلامت عمومی بدن کمک کند.
خواص ضدباکتری و ضدقارچ: تخم شربتی دارای خواص ضدباکتری و ضدقارچ است که بهویژه در پیشگیری و درمان عفونتهای باکتریایی و قارچی مؤثر است. این خاصیت بهویژه در درمان عفونتهای دستگاه گوارش، عفونتهای پوستی، و مشکلات ناشی از عفونتهای قارچی مؤثر است. مصرف تخم شربتی میتواند به تقویت سیستم ایمنی بدن و جلوگیری از ابتلا به عفونتهای مختلف کمک کند.
کنترل وزن و بهبود متابولیسم: تخم شربتی بهدلیل داشتن خاصیتهای چربیسوز و متابولیسم بالا، میتواند در مدیریت وزن مؤثر باشد. ترکیبات موجود در تخم شربتی میتوانند به افزایش سوخت و ساز بدن کمک کرده و از تجمع چربیهای اضافی جلوگیری کنند. اضافه کردن تخم شربتی به رژیم غذایی بهویژه در کنار برنامههای ورزشی میتواند به کاهش وزن و بهبود سلامت متابولیک کمک کند.
تسکین استرس و اضطراب: تخم شربتی دارای خواص آرامبخش است که میتواند به کاهش استرس و اضطراب کمک کند. مصرف دمنوش تخم شربتی یا استفاده از عصاره آن بهعنوان یک مکمل میتواند به آرامش ذهنی و بهبود کیفیت خواب کمک کند. این ویژگی بهویژه در مدیریت مشکلات روانی و بهبود سلامت عمومی ذهن و بدن مفید است.
طبع گیاه تخم شربتی
گیاه تخم شربتی دارای طبعی گرم و تر است. این ویژگیهای طبعی به گیاه تخم شربتی کمک میکند تا در تعادل و تنظیم مزاج بدن مؤثر واقع شود.
طبع گرم این گیاه به معنای آن است که تخم شربتی میتواند به افزایش حرارت داخلی بدن کمک کند. این خاصیت برای افرادی که از سردی و ضعف عمومی رنج میبرند مفید است. طبع گرم این گیاه بهویژه در فصول سرد سال، که افراد ممکن است احساس سرمای داخلی کنند، میتواند مفید واقع شود.
طبع تر تخم شربتی به معنای آن است که این گیاه دارای خواص مرطوبکنندگی است و میتواند به کاهش خشکی و التهاب کمک کند. این خاصیت باعث میشود که تخم شربتی در کاهش مشکلات گوارشی، بهویژه یبوست و خشکی معده، مؤثر باشد. بهطور کلی، طبع گرم و تر تخم شربتی باعث شده که این گیاه در طب سنتی برای بهبود هضم، تسکین التهاب، و رفع مشکلات پوستی ناشی از خشکی استفاده شود. همچنین، مصرف آن در فصول سرد و برای افرادی با مزاج سرد میتواند به تعادل و بهبود سلامت کلی بدن کمک کند.
انواع یا گونههای مختلف گیاه تخم شربتی
گیاه تخم شربتی دارای گونهها و واریتههای متنوعی است که هر کدام ویژگیها و کاربردهای خاص خود را دارند. این گیاه بهطور گستردهای در آشپزی، طب سنتی و باغبانی استفاده میشود که در ادامه با معروف ترین و پرکاربرد ترین نوع این گیاه آشنا خواهیم شد.
تخم شربتی ریز پرفروشترین نوع این دانه: تخم شربتی ریز یا تخم شربتی سنتی ایران را میتوان پرفروشترین انواع این دانه گیاهی در بازار دانست. این گیاه که نامی با عنوان بادروز یا بادروج دارد، از گذشته در ایران بهعنوان دانهای برای تهیه نوشیدنیهای خنک تابستانی استفاده میشده است. باید اشاره کرد که تخم شربتی ریز درواقع دانه گیاه ریحان کوهی است. البته باید گفت که از نظر ظاهر و ابعاد تفاوت زیادی با تخم شربتی دانه ریحان معمولی دارد.
تخم شربتی بالنگو یا درشت: تخم شربتی بالنگو یا درشت یکی دیگر از انواع تخم شربتی بهشمار میآید که از خانواده نعنا است. این دانه گیاهی را میتوان در بسیاری از نقاط ایران مانند دامنه کوههای البرز، کرمان، اصفهان و شیراز پیدا کرد. از نظر ابعاد دانه، تخم شربتی بالنگو بزرگترین دانههای گیاهی را دارد و به همین خاطر به آن تخم شربتی درشت نیز گفته میشود.
تخم ریحان یکی از انواع محبوب تخم شربتی: یکی دیگر از انواع تخم شربتی، تخم ریحان است که اندازهای متوسط دارد و بسیاری از افراد آن را با تخم شربتی معمولی اشتباه میگیرند. اما باید گفت که این دانه گیاهی از نظر ابعاد با تخم شربتی معمولی متفاوت است اما مزهای بسیار مشابه دارد. درواقع تخم شربتی ریحان نه اندازه درشتی دارد و نه ریز بهشمار میآید.
موارد کاربرد گیاه تخم شربتی
آویشن در موارد مختلفی کاربرد دارد که برخی از آنها عبارتند از:
- آشپزی: آویشن به عنوان یک ادویه معطر در انواع غذاها، سوپها، سالادها و دسرها استفاده میشود.
- داروسازی: آویشن به دلیل خواص ضدباکتری و ضدعفونیکننده در تهیه داروهای مختلف مانند شربتهای ضد سرفه و ضدعفونیکنندههای دهان و دندان استفاده میشود.
- آرایشی و بهداشتی: آویشن در تهیه محصولات آرایشی و بهداشتی مانند شامپوها، صابونها و کرمها مورد استفاده قرار میگیرد.
- طب سنتی: آویشن به عنوان یک گیاه دارویی در طب سنتی برای درمان انواع بیماریها مانند سرماخوردگی، سرفه، دردهای عضلانی و التهابات مورد استفاده قرار میگیرد.
زمان گلدهی و برداشت گیاه تخم شربتی
گیاه تخم شربتی که بهطور معمول بهعنوان ریحان شناخته میشود، از گیاهان یکساله است که بهخاطر خواص دارویی و تغذیهای خود اهمیت دارد. زمان گلدهی و برداشت این گیاه به شرایط محیطی و اقلیمی بستگی دارد.
گیاه تخم شربتی معمولاً در اواخر بهار تا تابستان گلدهی میکند. در شرایط ایدهآل، گلدهی این گیاه حدوداً 6 تا 8 هفته پس از کاشت بذر شروع میشود، بهویژه اگر گیاه در محیط گرم و آفتابی کشت شود. گلهای تخم شربتی در انتهای ساقههای اصلی و فرعی بهصورت خوشهای و در رنگهای سفید، بنفش یا صورتی ظاهر میشوند.
برداشت گیاه تخم شربتی به دو مرحله اصلی تقسیم میشود: برداشت برگها و برداشت گلها و بذرها. برگهای گیاه را میتوان از زمانی که بهاندازه کافی بزرگ شدهاند، برداشت کرد؛ معمولاً از اوایل تابستان تا اوایل پاییز. برای برداشت گلها و بذرها، باید صبر کرد تا گلها کامل شده و بذرها بهطور کامل برسند. این مرحله معمولاً در اواخر تابستان یا اوایل پاییز، یعنی از شهریور تا مهرماه، صورت میگیرد. بذرها باید زمانی برداشت شوند که بهطور کامل خشک شده و به رنگ قهوهای تیره درآمده باشند.
مضرات گیاه تخم شربتی
گرچه گیاه تخم شربتی دارای خواص درمانی و تغذیهای مفیدی است، مصرف نادرست یا بیشازحد آن میتواند عوارضی بههمراه داشته باشد. مصرف زیاد تخم شربتی ممکن است به مشکلات گوارشی نظیر نفخ، یبوست یا اسهال منجر شود، بهویژه در افرادی که بهطور منظم از آن استفاده میکنند. همچنین، مصرف تخم شربتی بهویژه در دوزهای بالا ممکن است با داروهای ضدقند یا ضدپرفشاری خون تداخل داشته و تأثیرات منفی بر روی این داروها بگذارد. لذا، مصرف معتدل و مشورت با پزشک قبل از استفاده، بهویژه در موارد خاص مانند بارداری و مصرف داروهای خاص، توصیه میشود.